theo thống kê của chúng tôi đến nay Truyện Kiều đã được dịch sang gần 20 tiếng nước ngoài,
kể cả tiếng Trung Quốc. Bản đầu tiên dịch sang tiếng Pháp, do Giáo sư Abel des Michels (Trường Sinh
ngữ Đông phương Pháp) in ở Paris năm 1884. Bản sau cùng mới xuất bản năm 2009 ở Ulan Bato, dịch
sang tiếng Mông Cổ, do Giáo sư S.Dashtsevel (Viện Nghiên cứu quốc tế thuộc Viện Hàn lâm khoa học
Mông Cổ) thực hiện. Về số lượng, mỗi ngoại ngữ thường có một hoặc hai bản dịch, riêng tiếng Nhật có
4 bản, tiếng Anh 7 bản, tiếng Pháp trên 10 bản.
Trong bài này chúng tôi sẽ giới thiệu các bản dịch Truyện
Kiều sang tiếng Anh, theo thứ tự năm xuất bản của lần in thứ nhất. Về người dịch có 4
người Việt, 1 người Mỹ, 1 người Anh, 1 người Úc. Về nơi xuất bản – chỉ căn cứ vào các bản
in lần thứ nhất – thì có 3 bản in ở Việt Nam, 3 bản in ở Mỹ, 1 bản in ở Úc.
Người đầu tiên dịch Truyện Kiều sang tiếng Anh là Lê Xuân
Thủy, bản dịch lấy nhan đề sách là Kim Vân Kiều, do Nhà sách Khai Trí ở Sài Gòn, in lần
đầu năm 1963, lần thứ hai năm 1968. Bản dịch xuất hiện rất đúng lúc, đó là thời gian Mỹ bắt đầu can
thiệp vào Việt Nam, vì vậy bản dịch đã đáp ứng kịp thời nhu cầu của công chúng miền Nam Việt Nam,
trước hết là của học sinh, sinh viên và cả những người nước ngoài nói tiếng Anh quan tâm đến vấn đề
Việt Nam.
Bản dịch được tái bản 10 lần tại Sài Gòn và sau khi Sài Gòn được
giải phóng, năm 1992 được tái bản tại NXB Văn Nghệ TP.HCM và năm 1994 tại NXB Văn Học Hà
Nội. Đầu bản in này có lời nhận xét của Tiến sĩ Edward C.Britton: “Bản dịch ấm áp và đa sắc. Dù
biết là bản dịch nhưng người đọc vẫn thấy mình cảm nhận được đầy đủ hương vị của nguyên
tác”.
Bản dịch thứ hai là của Huỳnh Sanh Thông (1926 – 2008), xuất bản tại
Mỹ năm 1973. Ông thuộc vào số những người Việt sớm sang học tập và định
cư tại Mỹ. Trong thời gian giảng dạy tiếng Việt tại Đại học Yale, trước nguyện vọng của sinh viên
muốn hiểu biết về văn học Việt Nam, Huỳnh Sanh Thông nảy ra ý định dịch Truyện Kiều, tác
phẩm cổ điển tiêu biểu của di sản văn học dân tộc Việt Nam sang tiếng Anh, sau đó ông còn dịch
Chinh phụ ngâm và Lục súc tranh công. Lục lọi trong Thư viện Đại học Yale hồi đó
ông tìm được bản dịch tiếng Anh của Lê Xuân Thủy và hai bản tiếng Pháp của René Crayssac và Xuân
Phúc, Xuân Việt. Ông đã so sánh, đối chiếu cẩn thận từng câu từng chữ của cả ba bản dịch để tìm ra
lời dịch của mình.
Bản dịch của Huỳnh Sanh Thông lấy nhan đề là The Tale of
Kieu xuất bản lần đầu năm 1973 tại NXB Randon House, New York. Ở đầu sách in tiểu luận của
Alexander B. Woodside về bối cảnh lịch sử Việt Nam ở thế kỷ XIX.
Bản dịch vừa xuất hiện liền được
dư luận công chúng Mỹ đồng thanh hoan nghênh. Lý do – theo cách lý giải khiêm tốn của Huỳnh Sanh
Thông – chỉ vì đơn giản là lần đầu tiên ở Mỹ có một văn bản tiếng Anh về Truyện Kiều “có thể
đọc được”. Ông xem bản in lần thứ nhất này chỉ như một bản in thử nghiệm (2). Sau đó
ông lại bỏ ra 10 năm nữa để sửa chữa, bổ sung và tái bản ở NXB Đại học Yale năm 1983 và 1987.
Bổ
sung quan trọng nhất là in thêm nguyên bản Quốc ngữ của Truyện Kiều song song với lời dịch
tiếng Anh và thêm nhiều chú thích có ích cho sinh viên. Một sinh viên Mỹ học tiếng Việt nói: “Khi
trình độ tiếng Việt đã kha khá tôi thử đọc thẳng vào nguyên bản Truyện Kiều, gặp chữ gì
không hiểu tôi lại tìm từ tương ứng bên bản dịch tiếng Anh của Huỳnh Sanh Thông và có ngay lời giải
đáp”.
Với thành tựu dịch thuật này, Huỳnh Sanh Thông đã được trao giải học
bổng MacArthur Fellowship danh tiếng vào năm 1987.
Bản dịch thứ ba của một người Việt tên là Ngô Đình Chương mang nhan
đề My version of Kieu, được xuất bản tại San Jose (bang California, Mỹ) năm 1973. Chúng
tôi chưa có những tài liệu cần thiết về bản dịch này.
Bản dịch thứ tư là của Michael Counsell. Ông sinh năm 1935 ở Anh,
tốt nghiệp Đại học Cambridge, Luân Đôn. Từ năm 1968, ông từng sống ở miền Nam Việt Nam cùng vợ và
con trai cả hơn 3 năm. Nảy sinh tình cảm chân thành đối với con người và đất nước Việt Nam ông đã
học tiếng Việt và tìm hiểu Truyện Kiều, bước đầu với bản dịch tiếng Pháp của René Crayssac
(1926) và hai bản dịch tiếng Anh của Lê Xuân Thủy (1963) và Huỳnh Sanh Thông (1973). Xúc động với
nội dung kiệt tác của Nguyễn Du, ông nói: “Giữa rất nhiều hiểu lầm của thế giới nói tiếng Anh
đối với nhân dân Việt Nam trong thế kỷ XX chúng ta cần phải làm cho mọi người hiểu rằng, đây là đất
nước của những nhà thơ và là người thừa kế một nền văn hóa lớn” (3).
Ông thấy cần có một bản dịch Truyện Kiều theo thể thơ và do
một dịch giả nói tiếng mẹ đẻ là tiếng Anh thực hiện. Trong hơn 20 năm ông đã tự mình đảm đương
trách nhiệm đó bằng cách dịch Truyện Kiều theo một thể thơ mô phỏng nhịp điệu thơ của
nguyên tác. Bản dịch đã được NXB Thế Giới, Hà Nội, in lần đầu năm 1994 và tái bản năm 2011.
Bản dịch thứ năm là của Lê Cao Phan, nhan đề là The Story of
Kieu với phụ đề “dịch sang thơ vần Anh” do NXB Văn Nghệ TP.HCM in năm 1996,
196 trang. Bản dịch được UNESCO tài trợ và đưa vào “Tủ sách những tác phẩm tiêu biểu của UNESCO“.
Hai năm trước (1994) cũng chính Lê Cao Phan đã dịch Truyện Kiều sang tiếng Pháp:
Histoire du Kieu. Lê Cao Phan bộc bạch: “Từ lòng yêu thẳm sâu tiếng Việt tôi đã
dịch Truyện Kiều, kiệt tác văn chương của Nguyễn Du. Tôi muốn giới thiệu, muốn khẳng định
trước thế giới một tài năng văn chương, một nhân cách văn hóa Việt Nam” (4).
Bản dịch thứ sáu với nhan sách The Kim Vân Kieu of Nguyen
Du do NXB Pandanus Books của Đại học Quốc gia Úc in ở Canberra năm 2004.
Điều đầu tiên bản dịch này gây tò mò cho người đọc – không chỉ người
đọc Việt Nam mà cả người đọc các nước – là cái tên của người dịch: Vladislav Zhukov. Nhiều
người nghĩ đây là một người Nga, nhưng nhà xuất bản vốn rất kiệm lời trong việc giới thiệu tiểu sử
của dịch giả lại xác nhận: Zhukov sinh năm 1941 là một người Úc, từng tham gia cuộc “chiến tranh
Việt Nam” với chức trách là lính phiên dịch. Sau khi giải ngũ ông tốt nghiệp trường Ngôn ngữ Đại
học Úc và làm nghiên cứu viên về Việt Nam tại Đại học Quốc gia Úc. Ông đã sang Việt Nam sinh sống
trong hai năm rưỡi vào đầu những năm 90.
Bản dịch Truyện Kiều của Zhukov gồm những câu 12 âm tiết
lần lượt xen kẽ với câu 16 âm tiết; chữ cuối của câu 16 âm tiết cùng vần với chữ cuối của câu 12 âm
tiết tiếp theo, rồi cùng vần với chữ 14 của câu 16 âm tiết kế tiếp. Người đọc dễ dàng nhận thấy
Zhukov cố ý phỏng theo lối hiệp vần của thể lục bát Việt Nam. Chính Zhukov trong lời nói đầu bản
dịch đã viết, ông không muốn thực hiện một bản dịch thông thường mà muốn tạo ra một bản dịch
nghệ thuật.
Giáo sư Keith W. Taylor của Trường Đại học Cornell Mỹ thừa nhận: “Về điểm này
Zhokov đã thành công!”. Trong bài điểm sách đăng trên tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á
số 2 năm 2006 ông đã viết: “Đây là một bản dịch mà chúng ta có thể đọc một cách thích thú như
người Việt ngâm nga nguyên tác Truyện Kiều. Bản dịch phản ánh tình yêu ngôn ngữ của một
nhà thơ và thể hiện sự thấu hiểu sâu sắc tiếng Anh”.
Giáo sư Eric Henry của Trường Đại học North Carolina (Mỹ) trong một
thư điện tử gửi cho chúng tôi đã viết: “Trong bốn bản dịch của Lê Xuân Thủy, Huỳnh Sanh Thông,
Michael Counsell và Vladislav Zhukov thì theo tôi hai bản đáng khen nhất là của Huỳnh Sanh Thông và
Vladislav Zhukov. Cách dịch của Huỳnh Sanh Thông không có gì có thể chê được, còn mỗi khi đọc bản
dịch Kiều của Zhukov thì tôi có cảm giác như đọc thơ vậy”.
Trong bài điểm sách ông viết: “Có người sẽ hỏi: Không biết đây
là thơ của Nguyễn Du hay thơ của Zhukov, nếu là tôi, tôi sẽ trả lời rằng: Đây là những câu thơ của
Zhukov nhưng những câu thơ này có mối liên hệ mật thiết và trực tiếp với Truyện Kiều của
Nguyễn Du. Đối với tôi, đó là tất cả những gì có thể đòi hỏi ở một người phải dịch một tập thơ lớn
và đó là tất cả những gì mà người dịch đó có thể mang lại”(5).
Bản dịch thứ bảy, nhan sách là Kieu, do Arno Abbey chuyển
dịch từ bản Pháp văn của Nguyễn Khắc Viện, in ở Mỹ, năm 2008, 148 trang, được rao bán trên Amazon,
công ty đầu tiên ở Mỹ chuyên bán sách trên mạng Internet.
***
Được dịch sang tiếng Anh, một sinh ngữ được sử dụng rộng rãi trên
thế giới, Truyện Kiều như được chắp thêm cánh đại bàng để lan truyền đến các chân trời xa!
Người Việt chúng ta trân trọng và cám ơn các dịch giả đã dụng công dịch Truyện Kiều sang
tiếng Anh và các thứ tiếng khác trên thế giới.
Từ Nguyễn Trãi (1380-1442), với Quốc âm thi tập, đã khơi
nguồn ngôn ngữ văn học tiếng Việt đến Nguyễn Du (1765-1820), với Truyện Kiều, đã phát
triển tiếng Việt văn học lên một trình độ cao, có khả năng diễn tả tâm hồn, tư tưởng, tình cảm của
người Việt theo một sắc thái dị biệt, đặc thù, không dễ chuyển dịch sang một ngôn ngữ khác, nếu
không nói là không thể dịch được. Tiếng Việt khác xa với tiếng Anh và các ngôn ngữ phương Tây.
Có
dịch giả Truyện Kiều sang tiếng Anh đã thổ lộ: Ở cấp độ từ ngữ không phải chỉ các từ chủ
chốt của triết học phương Đông như Mệnh, Nghiệp, Duyên, Kiếp, Tu, Tâm… là khó tìm được từ
tương đương mà ngay các từ thông thường như màu xanh của cây cỏ trong Truyện Kiều ông cũng
phải đắn đo cân nhắc với nhiều từ tiếng Anh.
Ngay ở câu mở đầu tác phẩm ông đã gặp ngay một từ khó
dịch: Trăm năm, đây không phải đơn giản là một con số mà còn ẩn chứa một ý niệm, rồi còn
nhiều từ trăm năm ở các câu khác mà ở mỗi nơi lại có một nghĩa riêng, phù hợp với một văn
cảnh cụ thể; có khi chỉ một từ như bể dâu lại phải dịch thành một câu và còn phải bổ sung
thêm một chú thích!
Đó là chỉ mới nói về phương diện từ ngữ nhưng Truyện Kiều là một truyện thơ,
việc phiên dịch càng phức tạp hơn. Nếu thơ Anh đòi hỏi những vần thơ rõ ràng, một cấu trúc ngữ pháp
chặt chẽ thì ở câu thơ cổ điển tiếng Việt ngữ pháp sẽ có phần phóng túng hơn và những điển tích,
những ví von, phương pháp mô tả ước lệ… lại cho phép một cách hiểu đa nghĩa. Xin dẫn chứng một ví
dụ: diễn tả sự tiến triển của mối tình Thúc Sinh – Thúy Kiều, Nguyễn Du viết:
Sớm đào, tối mận lân la,
Trước còn trăng gió, sau ra đá vàng!
Một dịch giả nổi tiếng người Việt đã dịch: “Buổi sáng tặng nhau
những quả đào, buổi tối những quả mận và tình yêu thương được vun đắp”(6). Ở đây lối dịch sát
từng chữ đã làm lệch lạc ý nghĩa câu thơ. Ngay từ thế kỷ XIII, tại đất nước Ý, nơi mà câu tục ngữ
“người dịch thuật, kẻ phản bội” được truyền bá rộng rãi, nhà thơ Dante (1265-1321), tác
giả Thần Khúc, đã cảnh báo: “Mọi người đều biết rằng: không có cái gì được cấu tạo
bằng mối liên kết thơ ca mà khi bị chuyển dịch từ ngôn ngữ này sang một ngôn ngữ khác lại không mất
đi tất cả sự êm ái và hài hòa của nó”(7).
Cái mà Dante gọi là mối liên kết thơ ca (legame musaico) ở
đây bao gồm tất cả những thành tố tạo ra văn bản thơ như ngôn từ, vần luật, ngữ nghĩa và âm
hưởng…
Nêu lên khó khăn trong lĩnh vực dịch thơ chúng tôi chỉ muốn nói
rằng: Dịch thơ, nhất là dịch một tác phẩm vào hàng kiệt tác, người dịch sẽ gặp những khó khăn không
thể nào vượt qua, mặc dầu vậy từ thời xa xưa đến nay người ta vẫn tự nguyện dấn thân vào sứ mệnh vô
cùng quan trọng này nhằm tạo ra sự giao lưu, trao đổi những thành tựu sáng tạo giữa các nền văn
minh của nhân loại.
—-
(1) Lục Vân Tiên, G.Aubaret dịch, Paris, Imprimerie
Impériale, 1864.
(2) The Tale of Kieu, Huỳnh Sanh Thông dịch, NXB Đại học
Yale, New York, 1983, Lời nói đầu, tr.9.
(3) Kieu, Michael Counsell dịch, Hà Nội, NXB Thế Giới,
2011, Lời giới thiệu, tr.3-9
(4) Lê Cao Phan, Từ lòng yêu tiếng Việt tôi dịch Truyện
Kiều, Tạp chí Kiến Thức Ngày Nay số 347, 1-4-2000.
(5) Eric Henry, vietnam.lit.org/…/2011/12/Eric Henry Zhukov
(6) Nguyễn Văn Hoàn, Les traductions françaises du Kieu (Những
bản dịch Kiều sang tiếp Pháp), Tạp chí Đông Nam Á và thế giới hải đảo của Trường Cao
học Khoa học Xã hội Paris, tập XVI, số 1 – 4, 1985, tr.309-317.
(7) Dante, Convivio (Bữa tiệc), tiếng Ý, do Giorgio Inglese
tra cứu văn bản, BUR Classici, Ý, bản in lần thứ tư, 2004, phần I, chương VII, tr.62.
Theo GS Nguyễn Văn Hoàn
Tạp chí Hồn Việt
