Ở các nước tiên tiến, người lao động về hưu có thể sống an nhàn
với các phúc lợi do chế độ hưu trí mang lại: lương hưu đủ, thậm chí dư,
để đáp ứng các nhu cầu sinh hoạt, bao gồm vui chơi, giải trí, du lịch;
bảo hiểm y tế cho phép được chăm sóc sức khoẻ trong những điều kiện chấp
nhận được.
Cuộc sống của người lao động về hưu điển hình ở Việt Nam
không được như thế, nếu không muốn nói là rất khó khăn, thiếu thốn.
Nhiều
người nói phúc lợi hưu trí cao một phần lớn là nhờ mức thu nhập bình
quân cao; xã hội sung túc và đủ khả năng bảo bọc người về hưu bằng các
nguồn lực dự trữ của cải vật chất dồi dào của quốc gia. Việt Nam còn
nghèo, người công chức, công nhân trung bình lúc đi làm còn chưa đủ ăn,
nói gì đến chuyện bảo đảm cuộc sống vật chất bình thường bằng lương hưu.
Nhưng,
các nước tiên tiến cũng đã trải qua thời kỳ nghèo khó. Trong thời kỳ
đó, người lao động trong trường hợp điển hình sống chật vật cả lúc còn
đi làm và lúc về hưu. Điều đáng nói, đồng thời cũng là sự thể hiện dấu
ấn tích cực của một chế độ an sinh xã hội được tổ chức tốt, là hầu như
không có sự chênh lệch về mức sống, điều kiện sống của người lao động
đang làm việc và người lao động hưu trí.
Nói khác đi, sự kiện về hưu
không gây ra những biến động bất lợi về cơ cấu thu nhập, không làm xáo
trộn theo nghĩa tiêu cực đối với sự vận hành của nguồn thu nhập cơ bản
của người lao động và không dẫn đến những thay đổi theo chiều hướng xấu
đối với hoàn cảnh sống của họ.
Nguồn quỹ để bảo đảm điều này không
phải từ trên trời rơi xuống: trong trường hợp người làm công ăn lương,
đó trước hết là kết quả đóng góp của người lao động và người sử dụng lao
động. Việc trích một phần thu nhập của người lao động góp vào quỹ bảo
hiểm là phù hợp với bản chất của bảo hiểm xã hội, một hình thức tích luỹ
hoặc tiết kiệm tập thể trực tiếp từ thu nhập của người lao động.
Nghĩa
vụ đóng góp của người sử dụng lao động vào quỹ bảo hiểm, về phần mình,
được lý giải bằng nhiều cách: thay một lời cảm ơn dành cho người lao
động về lòng trung thành, tận tuỵ; thể hiện trách nhiệm xã hội của doanh
nghiệp đối với việc gìn giữ những giá trị mà doanh nghiệp đã khai thác
trực tiếp hoặc gián tiếp trong quá trình sử dụng lao động, như phẩm chất
nghề nghiệp của người lao động, gia đình hạnh phúc - chiếc nôi nuôi
dưỡng và tăng cường sức lao động...
Mức đóng góp của người sử dụng lao
động phải thiết thực, nhằm bảo đảm cuộc sống bình yên cho người lao động
khi về già. Theo lộ trình hoàn thiện chế độ bảo hiểm xã hội, mức đóng
góp này càng lúc càng cao.
Quỹ bảo hiểm xã hội ở Việt Nam không
tích tụ được nhiều, dù mô hình đóng góp này cũng được áp dụng. Lý do
chính là lương cơ bản thấp, mức trích từ tiền lương để góp vào quỹ bảo
hiểm quá khiêm tốn; phần đóng góp của người sử dụng lao động cũng không
được bao nhiêu, vì luật không đòi hỏi cao.
Chưa nói đến chuyện không ít
người sử dụng lao động cố tình găm giữ sồ tiền đáng lý ra phải nộp vào
quỹ: họ sẵn sàng trả một khoản tiền phạt chậm nộp, được luật ấn định một
cách rất tượng trưng, để có thể sử dụng phần tiền quỹ này như một nguồn
vốn kinh doanh bổ sung đến được lúc nào hay lúc ấy.
Vả lại, ai
cũng biết phần lớn người làm việc toàn thời gian trong khu vực công
không có thói quen (đúng ra là không thể) sống chỉ dựa vào lương. Di sản
của thời bao cấp, cơ chế thu nhập phức tạp với vô vàn các thứ bổng lộc
có tên và không tên, bổ trợ vào thu nhập chính thức gọi là lương.
Chính
những thứ đó, chứ không phải số tiền lương còm cõi, là phương tiện sinh
sống chủ yếu của người làm việc trong khu vực công, bao gồm cả công
nhân, viên chức của các doanh nghiệp quốc doanh, từ rất nhiều năm. Không
ít người vẫn sống khoẻ trong điều kiện lương thấp, thậm chí còn sắm
được nhà cao cửa rộng, xe hơi,…
Gắn chặt với cương vị đảm nhận,
các bổng lộc ngoài lương tự động chấm dứt khi người thụ hưởng rời khỏi
vị trí công tác. Không được khai báo và không phải là một phần của tiền
lương, những bổng lộc này không được dùng làm căn cứ để ấn định mức trợ
cấp cho người về hưu.
Bởi vậy, có thể ví việc về hưu của người công
chức, trong chừng mực nào đó, như việc trở về với thực tại sau khi tỉnh
dậy từ giấc mộng đẹp: mọi thứ phù hoa hào nhoáng đều biến mất, chỉ còn
lại một ít đồ đạc khiêm tốn làm hành trang cho phần còn lại của cuộc
đời.
Không khó để hiểu tại sao sợ về hưu đã trở thành căn bệnh nghề
nghiệp của không ít cán bộ, công chức,… cùng với biến chứng của nó là
bệnh tham quyền cố vị.
Theo TS Nguyễn Ngọc Điện
Sài Gòn tiếp thị